Twee voorbeelden in verschillende vertalingen

Hieronder laten we nu een tweetal fragmenten volgen, in de verschillende vertalingen. Het ene komt uit het Oude Testament en het andere uit het Nieuwe Testament. Eerst geven we het oudtestamentische fragment dat genomen is uit Jesaja 2:4-5. De "Hij" waar het mee begint is de Here.

Delftse Bijbel

Ende hi sal oerdelen die heyden, ende sal berispen vele volkes.
Ende si sullen smeden haer zwaerde inden ploechyseren,
ende haer speren inden zekelen.
Di lude en sullen ieghen die lude dat zwaert niet opheffen
noch voertmeer en sullen si hem niet meer oeffenen tot stride.
Jacobs huys, coemt ende wandelen wi in ons gods licht.

Het vlaams van de Delftse Bijbel is gemakkelijker te lezen dan het Westnederduits van de Keulse Bijbel:

Keulse Bijbel

Ende hey sall ordelen de heyden
ende sal berispen vele volckes
Ende sullen smeden ere swerde in plochiseren
ende ere speer in sichten
Dat volck en sal dat swert
tegen dat volck niet upheven
noch vortmeer en sullen se sich niet oeven toe striden
Jacobs huis kom ende wanderen wy in unses godes licht.

Tachtig jaar later leest de vernederlandste Luthertekst als volgt:

Liesveldtbijbel

Ende hy sal rechten onder de heydenen,
ende straffen veel volcx.
Dan sullen sy haer sweerden tot ploechijsers,
ende haer spiessen tot seyssenen ende sickelen maken.
Want daer gheen volck zijn en sal,
dat deen mes teghen dat ander op heffe.
Ende sy en sullen voortaen niet meer leeren oorlooghen.
O ghy huys Jacobs coemt herwaerts,
laet ons wandelen int licht des Heeren.

De vrijere vertaling van Luther blijkt bijv. uit de vierde regel (zeisen en sikkels), uit het mes in regel zes en uit de meer omslachtige formulering van de laatste zin.

Vergelijk dit met de:

Deux Aes Bijbel

Ende hy sal richten onder de heydenen,
ende straffen vele volcken:
soo sullen sy hare sweerden tot ploechijseren,
ende hare spiessen tot sickelen maken:
want gheen volck en sal teghen het ander een sweert opheffen,
ende en sullen voortaen niet meer krijgen leeren.
Coemt ghy vanden huyse Jacobs, latet ons wandelen
in den lichte der Heeren.

De Statenvertaling sluit hier betrekkelijk dicht bij aan:

Statenvertaling (1637)

Ende hy sal richten onder de heydenen,
ende bestraffen vele volckeren;
ende sy sullen hare sweerden slaen tot spaden,
ende hare spiessen tot sickelen:
het [eene] volck en sal tegen het [ander] volck geen sweert opheffen,
noch sy en sullen geen oorloge meer leren.
Comt ghy huys Jacobs, ende laett ons wandelen
in den lichte des HEEREN.

Vergelijk de spelling en het taalgebruik (bijv. zoals in regel zes) nu eens met een "moderne" Statenvertaling:

Statenvertaling (herzien)

En Hij zal rechten onder de heidenen,
en bestraffen vele volken;
en zij zullen hunne zwaarden slaan tot spaden,
en hunne spiesen tot sikkelen;
het (eene) volk zal tegen het (andere) volk geen zwaard opheffen,
en zij zullen geen oorlog meer leren.
Komt, gij huis van Jakob, en laat ons wandelen
in het licht des HEREN.

En vergelijk dat nu weer eens met de Nieuwe Vertaling van het NBG:

Nieuwe Vertaling (NBG'51)

En Hij zal richten tussen volk en volk
en rechtspreken over machtige natiën.
Dan zullen zij hun zwaarden tot ploegscharen omsmeden
en hun speren tot snoeimessen;
geen volk zal tegen een ander volk het zwaard opheffen,
en zij zullen de oorlog niet meer leren.
Huis van Jakob, komt, laten wij wandelen in het licht des HEREN.

U ziet dat de ploegscharen (regel 3) weer terug zijn, maar de volken en heidenen (natiën) in regel 1 en 2 zijn van plaats verwisseld.

Moerentorf

Ende hy zal de heydenen oordeelen
ende veel volken straffen
ende zy sullen hare swaarden versmeden tot ploeg-ijseren
ende hare lancien tot seijssenen
Volk tegen volk en salder geen swaart heffen
nog zy en sullen meer ten strijde geoeffent worden
Gy huys van Jacob komt ende laat ons wandelen in 't licht des Heeren.

Vergelijk dit eens met de Statenvertaling uit 1637.

Petrus Canisius Vertaling

Hij zal tussen de volkeren scheidsrechter zijn,
en recht verschaffen aan machtige naties:
dan smeden ze hun zwaarden tot ploegijzers om,
en hun lansen tot sikkels;
geen volk trekt zijn zwaard meer tegen een ander,
en niemand oefent zich voor de strijd.
Op, huis van Jakob; laat ons wandelen in Jahweh's licht!

Hier wordt de verbondsnaam Jahweh gebruikt in plaats van het in protestantse Bijbels gebruikelijke HERE.

Willibrord

Hij zal recht doen tussen de vele volken,
en machtige naties tuchtigen.
Dan smeden zij hun zwaarden om tot ploegscharen
en hun speerpunten tot sikkels.
Geen volk heft het zwaard meer tegen een ander
en de oorlog leren ze niet meer.
Huis van Jakob, komt,
laat ons wandelen in het licht van Jahwe.

Dit is duidelijk weer wat moderner

Groot Nieuws Bijbel

Hij zal rechtspreken
tussen machtige volken
en geschillen oplossen tussen talloze naties.
Dan smeden ze hun zwaarden om tot ploegscharen,
en hun speren tot snoeimessen.
Geen volk neemt nog de wapens op,
nooit meer bereidt men zich voor op de oorlog.
Nakomelingen van Jakob,
kom, laten we gaan,
de Heer verlicht onze weg.

De oproep in het laatste vers om in Gods licht te wandelen is hier een verzekering geworden dat dat gebeurt.

Nieuwe Bijbelvertaling (NBV)

Hij zal rechtspreken tussen de volken,
over machtige naties een oordeel vellen.
Zij zullen hun zwaarden omsmeden tot ploegijzers
en hun speren tot snoeimessen.
Geen volk zal nog het zwaard trekken tegen een ander volk,
geen mens zal meer weten wat oorlog is.
Nakomelingen van Jakob, kom mee,
laten wij leven in het licht van de HEER.

Nieuwe Bijbelvertaling 2021 (NBV21)

Hij zal rechtspreken tussen de volken,
over machtige naties een oordeel vellen.
Zij zullen hun zwaarden omsmeden tot ploegijzers
en hun speren tot snoeimessen.
Geen volk zal meer het zwaard trekken tegen een ander volk,
geen mens zal nog de wapens leren hanteren.
Nakomelingen van Jakob, kom mee,
laten wij leven in het licht van de HEER.

De tekst van de 2021 versie is licht aangepast vergeleken met de oorspronkelijke 2004 tekst. Omdat het Hebreeuws wel degelijk spreekt over leren of kennis opdoen, is gekozen voor "de wapens leren hanteren" in plaats van "oorlog kennen", hoewel er wel over oorlog, of eigenlijk de strijd, gesproken wordt.  

Dan wat meer richting parafrase:

Bijbel in Gewone Taal (BGT)

Daar zal God als een rechter tegen hen spreken.
Hij zal hun leren wat goed en slecht is.
Dan zullen ze hun zwaarden en speren laten smelten in het vuur,
en zij zullen er gereedschap van maken.
Dan zullen de volken niet meer tegen elkaar strijden,
ze zullen niet meer weten wat oorlog is.
Volk van Israël, kom, ga mee!
Laten we leven zoals de Heer het wil

En tot slot een echte parafrase:

Het Boek

De HERE zal internationale geschillen beslechten; alle volken van de aarde zullen hun wapens veranderen in vreedzame gereedschappen;
hun zwaarden zullen zij omsmeden tot ploegscharen en hun speren tot snoeimessen.
Nergens zal meer oorlog worden gevoerd en niemand zal meer worden opgeleid tot militair.
Och Israël, laten wij wandelen in het licht van de HERE en Zijn wetten gehoorzamen.

--------------------------------------------------------------------------------

En nu het nieuwtestamentische fragment. Dit is genomen uit Paulus' brief aan de Filippenzen, hfd. 2:1-2. De Delftse Bijbel bevatte geen N.T. We beginnen dus met de Keulse Bijbel, die hier wel bijzonder moeilijk leest:

Keulse Bijbel

Hirumb is enige troest in christo
dat is de geordeniert sy to christo
off enige solacie der lyeffde
is enige geselschop des geystes
sint enige inwendyge gheleder der verbarmynghu
soe vervullet myne vroude
up dat gy smaket dat selve
hebbende de selve lievede
eindrachtich volende dat selve.

Uit vergelijking met de volgende vertalingen blijkt duidelijk dat de Latijnse uitgangstekst afweek van de Griekse (regel 2 en 9 bijv.).

Liesveldtbijbel

Is nu onder u eenige vermaninge in Christo
is daer eenighen troost der liefde
isser eenige gemeijnscap des Geests
isser eenighe hertelijcke liefde ende bermherticheyt
so vervult mijn vruecht
dat ghi eens gemoets ende sins zijt
gelijcke liefde hebt.

Vergelijk dit eens met de Biestkens Bijbel hieronder.

Biestkens Bijbel

Is't dat nu onder u eenighe vermaninghe in Christo is,
isser eenige troost der liefde,
isser eenige ghemeynschap des geests,
isser eenige hertelijcke liefde ende barmhertigheyt:
soo vervult mijn vreughde:
dat ghy eens moets ende sins weest,
gelijcke liefde hebbende.

De dichterlijke stijl van Paulus is hier duidelijk weergegeven.

Deux Aes Bijbel

So dan is daer eenige vermaninge in Christo,
is daer eenige vertroostinge der liefde,
is daer eenighe ghemeynschap des Gheests,
zijn daer eenighe hertgrondelijcke bewegingen ende ontfermingen:
So vervult myn blijschap: dat ghy heden eens gesint zijt
eenderley liefde hebbende, eenmoedich ende eenderley gevoelende.

Statenvertaling (1637)

Indiender dan eenige vertroostinge is in Christo,
indiender eenigen troost is der liefde,
indiender eenige gemeynschap is des Geests
indiender eenige innerlijcke bewegingen ende ontfermingen zijn
so vervult mijne blijdtschap,
dat ghy mooght eens gesint zijn,
deselve liefde hebbende
van een gemoet
(ende) van een gevoelen zijnde.

Statenvertaling (herzien)

Indien er dan eenige vertroosting is in Christus,
indien er eenige troost is der liefde,
indien er eenige gemeenschap is des Geestes,
indien er eenige innerlijke bewegingen en ontfermingen zijn,
zoo vervult mijne blijdschap, dat gij moogt eensgezind zijn
dezelfde liefde hebbende, van één gemoed en van één gevoelen zijnde.

Deze vertalingen sluiten dicht aan bij die van de Deux Aes Bijbel.

Nieuwe Vertaling (NBG'51)

Indien er dan enig beroep (op u gedaan mag worden) in Christus,
indien er enige bemoediging is der liefde,
indien er enige gemeenschap is des geestes,
indien er enige ontferming en barmhartigheid is,
maakt (dan) mijn blijdschap volkomen door eensgezind te zijn,
één in liefdebetoon, één van ziel, één in streven.

Hier wordt al een poging gedaan met de vertaling ook de bedoeling van Paulus' woorden te verduidelijken.

Moerentorfbijbel

Daarom isser eenig vertroostinge in Christo,
isser eenig solaas der liefden,
isser eenige gemeenschap des geest,
zijnder eenige hartgrondelijke ontferminge,
Soo vervult mijn blijdschap, dat gij een gevoelen moogt hebben,
een liefde hebbende, eendrachtig, een sin hebbende.

Deze (katholieke) vertaling lijkt verrassend veel op de (calvinistische) Deux Aes Bijbel, hoewel uit het Latijn vertaald.

Petrus Canisius Vertaling

Wanneer dan een vermaning in Christus of een liefderijk woord, geestesgemeenschap, hartelijkheid of deernis nog vat op u heeft
maakt dan mijn vreugde volkomen door eensgezind te zijn,
de onderlinge liefde te bewaren en eenstemmig hetzelfde na te streven.

Bovenstaande vertaling is evenals de volgende duidelijk veel vrijer.

Willibrord Vertaling

Als dan vermaning in Christus
en liefdevolle bemoediging iets vermogen,
als gemeenschap van Geest, als hartelijkheid en mededogen
u iets zeggen, maakt dan mijn vreugde volkomen
door uw eenheid van denken, uw eenheid in de liefde
uw saamhorigheid en eensgezindheid.

Groot Nieuws Bijbel

Als ik u in naam van Christus mag vermanen
en liefdevol aanmoedigen,
als gemeenschap van Geest en gevoelens van genegenheid
en meeleven u iets zeggen
maak mij dan volmaakt blij door eensgezind te zijn.
Leef in dezelfde liefde, wees gelijkgezind en streef naar eenheid.

De invloed van de vertaalstijl, die ook de Willibrord Vertaling kenmerkt, is hier duidelijk zichtbaar.

Het Boek

Als u elkaar in Christus helpt, als u elkaar met liefde bemoedigt, als u door de Geest één bent met elkaar, als u zich over elkaar ontfermt en liefdevol met elkaar omgaat, maak mij dan helemaal gelukkig door het onderling eens te zijn en elkaar lief te hebben. Streef - één van hart en ziel - naar echte eenheid.

De vergelijking tussen de laatste twee vertalingen toont duidelijk dat de vertalers verschillende opvattingen hadden (Als ik u..., tegenover: als u elkaar...).

Dan de nieuwe vertaling.

Nieuwe Bijbelvertaling (NBV)

Nu u door Christus zozeer bemoedigd wordt en liefdevol getroost, nu er onder u zo'n grote verbondenheid met de Geest is, zo veel ontferming en medelijden, maak mij dan volmaakt gelukkig door eensgezind te zijn, één in liefde, één in streven, één van geest.

Wat in deze vertaling opvalt, is dat de slotzin niet wordt gepresenteerd als afhankelijk van in eerdere bijzinnen genoemde 'voorwaarden', maar als een logisch hoogtepunt, waarbij de eerdere bijzinnen geen voorwaarden meer zijn maar constateringen. In feite staat daar in het Grieks inderdaad telkens een woord dat vaak 'indien' betekent, maar dat de vertalers hier kennelijk hebben opgevat als 'aangezien nu' wat in principe ook een mogelijke betekenis is.

Nieuwe Bijbelvertaling 2021 (NBV21)

Nu u door Christus zozeer bemoedigd wordt en liefdevol getroost, nu er onder u zo'n grote verbondenheid met de Geest is, zo veel hartelijke medeleven, maak mij dan volmaakt gelukkig door eensgezind te zijn, één in liefde, één in streven, één van geest.

De wijzigingen ten opzichte van de 2004 versie zijn klein, maar wel is te zien dat het nog moeilijker wordt met deze vertaling te letten op weerklanken.

We eindigen deze reeks door twee moderne uitgaven tegenover elkaar te zetten: de Herziene Statenvertaling (HSV) waar dicht bij de grondtekst is gebleven, en de Bijbel in Gewone Taal (BGT) als een moderne doeltaal gerichte vertaling.

Herziene Statenvertaling (HSV)

Als er dan enige bemoediging is in Christus, als er enige troost is van de liefde, als er enige gemeenschap is van de Geest, als er enige innige gevoelens en ontfermingen zijn, maak dan mijn blijdschap volkomen, doordat u eensgezind bent, dezelfde liefde hebt, één van ziel bent en één van gevoelen.

Bijbel in Gewone Taal (BGT)

Christus geeft jullie moed, en hij troost jullie met zijn liefde. Door de heilige Geest zijn jullie met elkaar verbonden. Jullie zijn goed voor elkaar en jullie leven met elkaar mee. Daar ben ik blij om. En mijn vreugde zal volmaakt zijn als jullie helemaal één zijn. Als jullie allemaal hetzelfde willen, het met elkaar eens zijn en allemaal veel van elkaar houden.