Is de wetenschap in strijd met de Bijbel?

Het is vreemd, maar veel christenen menen dat Bijbel en wetenschap natuurlijke vijanden van elkaar zijn. Alles wat wetenschap in feite doet, is echter de wereld om ons heen systematisch beschrijven. Goede wetenschap berust op feiten en doet daar verslag van. Waarom zijn zoveel christenen daar dan bang voor? Vrezen zij dat een al te helder licht op de feiten wellicht zou kunnen aantonen dat hun opvattingen over de uiterste houdbaarheidsdatum heen zijn? Natuurlijk, er zijn gezaghebbende wetenschappers die hun status misbruiken om hun privé opvattingen over atheïsme gezag te verlenen, zoals er ook theologen zijn die hun gezag als theoloog misbruiken om onverantwoorde uitspraken te doen. Dat zegt weliswaar veel over de beperkte betrouwbaarheid van mensen, maar nog niets over nut of onnut van wetenschap, of van theologie.

Wat is wetenschap?

Wetenschap beschrijft de werkelijkheid. Je gaat uit van waarnemingen, vaak meetresultaten al hoeft dat niet. Die probeer je te verklaren; dan krijg je een ‘hypothese’. Vervolgens redeneer je: als ik dit doe dan moet er dat gebeuren, en dat ga je dan controleren d.m.v. experimenten. Als het klopt wordt je hypothese een theorie. Die theorie is een mogelijke verklaring/beschrijving van wat je in de natuur waarneemt, en daar mogen geen uitzonderingen op bekend zijn. Het vervelende is alleen dat zo’n uitzondering altijd morgen kan opduiken. Als dat gebeurt moet je je theorie zodanig aanpassen dat die nieuwe waarneming daar ook in past. Als dat niet lukt, moet je hem weggooien en een andere bedenken. Maar een theorie is altijd gebaseerd op waargenomen feiten. En die zijn in elk geval juist. Alleen de verklaring daarvan zou tekort kunnen schieten. In concreto: dinosaurussen hebben bestaan; de vraag is alleen: hoe zijn we er ooit aangekomen, en hoe zijn we er weer van afgekomen. Dat laatste is een verklaring, een theorie, waar je over kunt discussiëren. Maar te ontkennen dat die beesten ooit hebben bestaan is niet aan de orde.

Wat is de Bijbel?

Aan de andere kant hebben we de Bijbel, Gods instructieboek aan ons, ons ‘Handboek-soldaat’, dat ons alles vertelt wat we moeten weten om een goed christen te zijn. Zoals dat Handboek-soldaat de dienstplichtige destijds alles vertelde wat hij moest weten om een goed soldaat te zijn. Maar de Bijbel vertelt je beslist niet waar de dynosaurus vandaan kwam, of waar hij is gebleven, want dat hoef je als christen niet te weten. Zoals het Handboek-soldaat je niet vertelde wie de Mona Lisa heeft geschilderd, of waar je die nu kunt zien. En zoals de wetenschapper er van uit gaat dat zijn waarnemingen juist zijn - dat zij de feiten zijn waar hij zich op kan baseren - zo gaat de bijbellezer er van uit dat de tekst die hij voor zich heeft juist is, dat die de waarheid is waar hij zich op kan baseren. Strikt genomen is noch het een noch het ander volledig gegarandeerd. Waarnemingen kunnen achteraf wel eens vals blijken te zijn geweest, en evenzo kan de Bijbeltekst wel eens verkeerd zijn overgeleverd, en wij lezen hem in elk geval altijd in een vertaling! Maar door de bank genomen klopt dat allemaal wel.

Maar zoals feiten op zichzelf geen betekenis hebben, en eerst moeten worden geïnterpreteerd voordat ze iets voor ons betekenen, zo moeten we ook de Bijbeltekst eerst uitleggen voordat die iets voor ons betekent. En zoals een wetenschappelijke theorie achteraf wel eens onjuist, of op zijn minst onvolledig, kan blijken te zijn, zo hoeft ook een theologische uitleg niet altijd de absolute waarheid te zijn. Anders gezegd: feiten liegen niet, maar wetenschappers soms wel, en die zijn in elk geval niet onfeilbaar. Maar evenzo: Gods woord is weliswaar de waarheid, maar Bijbellezers en Bijbeluitleggers kunnen, al dan niet met de beste bedoelingen, soms heel scheve schaatsen rijden.

Welke raakvlakken zijn er eigenlijk

U vindt een en ander geïllustreerd in het schema. Wetenschap is gebaseerd op waargenomen feiten en christendom op de tekst van de Bijbel. Die kunnen nooit met elkaar in strijd zijn. Dat kan hooguit met de uitleg van die feiten en teksten, maar hoe groot is die kans? Wetenschap gaat vooral over fysieke zaken, en de Bijbel over geestelijk leven. De meeste ‘conflicten’ ontstaan wanneer christenen in bepaalde teksten een beschrijving gaan lezen van natuurkundige of biologische principes. Zoals de middeleeuwse kerk in de Schrift de bevestiging zag van een wereldbeeld met de aarde als het middelpunt van het heelal. Daar kwamen geleerden als Copernicus en Galileï mee in conflict toen ze beweerden dat de aarde om de zon draaide, in plaats van andersom. Maar de Bijbel gaat niet over de fysieke inrichting van het heelal, die gaat over het feit dat God de aarde heeft geschapen als geestelijk middelpunt van zijn plan met de mens. Wat hier mis gaat is daarom niet de interpretatie van bepaalde teksten als zodanig, maar het feit dat de Bijbel wordt gelezen vanuit een totaal verkeerde invalshoek. Waarna die invalshoek vervolgens tot zulke mis-interpretaties leidt.

Helaas is die middeleeuwse invalshoek tot ons christelijk erfgoed gaan behoren, zodat dit soort mis-interpretaties nog steeds voorkomen. Wanneer de wetenschap dan aantoont dat die niet overeenstemmen met onze waarnemingen, ligt dat echt niet aan die waarnemingen. Ja, de Bijbel is geïnspireerd, en kan niet fout zijn. Maar onze uitleg van die Bijbel is niet geïnspireerd, en kan er wel degelijk mijlenver naast zitten! Het schema toont ons dat, en we moeten ons dan steeds afvragen of de interpretatie van de feiten onjuist is, of toch onze uitleg (exegese) van de Bijbel. Maar het schema toont ons ook waar het veel vaker mis gaat: feilbare mensen, aan de ene kant of aan de andere, bouwen op hun begrip van de feiten of van de Bijbeltekst een verdere redenering (bij gebrek aan een betere term heb ik dat maar filosofieën genoemd) die in conflict is met wat we aan de andere kant weten. Maar dat mag je de Bijbel niet verwijten, en evenmin de wetenschap. Dat ligt aan de neiging van mensen die iets willen ‘bewijzen’ om daar hun vakgebied voor te misbruiken, of dat nu Bijbelexegese is of juist wetenschap. Maar in feite is het geen van beide, in feite is het in beide gevallen een vorm van bijgeloof. In de komende afleveringen willen we daarom een aantal van dit soort confrontaties wat nader beschouwen.