Lukas 14:23 - Dwingt hen binnen te komen

En de heer zeide tot de slaaf: Ga de wegen en de paden op en dwing hen binnen te komen, want mijn huis moet vol worden. (Lukas 14:23)

Bovenstaand citaat komt uit de gelijkenis van dat feestmaal, waar de oorspronkelijke gasten ineens allemaal zeiden verhinderd te zijn, en de heer des huizes zijn slaven opdroeg in hun plaats de bedelaars en de armen van de straten te halen, en vervolgens van de wegen en paden buiten de stad. Als beeld van de uitgestotenen van hun volk en van de verachte heidenen, die de plaats in zouden nemen van de leiders en vooraanstaanden van het Joodse volk. Maar toen de christelijke wereld uitging om de wereld aan zich te onderwerpen, zijn deze woorden gebruikt om de praktijk te rechtvaardigen waarbij ‘ongelovigen’, eveneens aangeduid als heidenen, op bedreiging met de dood zijn gedwongen zich te laten dopen en zo ‘behouden te worden’. Want waren dit niet Jezus’ eigen woorden? Het ‘compelle intrare’ was voor  de middeleeuwse kerk de rechtvaardiging geweest voor geloofsvervolging en was dat in de tijd van de ontdekkingsreizen voor het kolonialisme. Maar had Jezus dat ook echt zo bedoeld? Je kunt zo’n vraag op drie manieren aanpakken:

• Je kunt kijken of het in overeenstemming is met de ‘geest’ van de Schrift.
• Je kunt kijken of het taalkundig verantwoord is.
• Je kunt kijken hoe die uitdrukking elders in de Bijbel wordt gebruikt.

Dan vinden we dat de Schrift duidelijk maakt dat God uit eigen vrije wil gediend wil worden, en je kunt nu eenmaal per definitie niemand dwingen iets uit vrije wil te doen. Dus het zou wat vreemd zijn wanneer Jezus dat toch zou hebben bevolen. Bovendien verkrijg je behoudenis niet door de doop zelf, maar door na die doop als ‘een nieuw mens’ (wat de doop alleen maar symboliseert) een nieuw leven te beginnen. We zullen dus verder moeten kijken.

Taalkundig dan. Het Griekse anagkazo, dat Lucas gebruikt, betekent volgens het woordenboek: noodzaken of dwingen (a) door geweld bedreigingen, enz. (b) door toestemming, smeekbeden, enz. (c) met andere middelen. Je zult dus zelf moeten kiezen wat het meest waarschijnlijk is. Op grond van wat we hierboven opmerkten lijkt mogelijkheid (b) het meest voor de hand te liggen. De NBV vertaalt dan ook: “… en nodig iedereen met klem uit”. Maar toch wordt het bijna universeel vertaald met ‘dwingen’, ook door zeer moderne vertalingen. Met uitzondering van ‘Het Boek’ en nu ook de NBV. Waar komt dat door?

Het Griekse anagkazo is afgeleid van agkos, dat een gebogen arm aanduidt. In de Bijbel vinden we agkos uitsluitend Lucas 2:28, waar de bejaarde Simeon de 1 maand oude Jezus ‘in zijn armen nam’. De grondbetekenis van het werkwoord anagkazo is dan dat je een arm om iemand heen legt om hem iets te laten doen. En dat kan op twee manieren: in een gebaar van liefde, waarmee je iemand wilt overtuigen van wat het beste voor hem is, of in een gebaar van heerszucht waarmee je iemand in de houdgreep neemt om hem je wil op te leggen. We vinden anagkazo in het NT wanneer Jezus, na de spijziging van de 5000 zijn discipelen ‘dwingt’ in hun boot te stappen en (zonder Hem) terug te varen naar de overkant. Paulus zegt en schrijft tweemaal dat hij als reactie op het gedrag van anderen ‘genoodzaakt was’ iets bepaalds te doen. En aan de Galaten schrijft hij driemaal dat Joodsdenkenden wel of niet proberen bekeerlingen uit de heidenen te ‘dwingen’ Joodse voorschriften in acht te nemen. We mogen aannemen dat daar in geen van deze gevallen werkelijk geweld aan te pas is gekomen. Wat dan overblijft is een bekentenis van Paulus dat hij tijdens zijn vervolging van de christenen had geprobeerd zijn arrestanten door foltering ‘tot lasteren te dwingen’ (Handelingen 26:11).

Maar ik gebruikte bewust die Latijnse vorm ‘compelle intrare’. Die staat zo in de Latijnse Bijbel van de middeleeuwen. Het Latijn kent echter twee woorden compello. Eerst een compello dat verwant is aan appello: een dringend beroep op iemand doen (ons appelleren komt daar vandaan). Dat moesten de slaven uit die gelijkenis doen. Maar er is ook een com-pello dat is samengesteld uit pello drijven (zoals van vee) en het voorzetsel cum (in samengestelde woorden vaak geschreven als com of con). Dat is dus: bijeendrijven, en daar komt dan zonodig wel geweld aan te pas. Van daaruit heeft het de betekenis ‘dwingen’. We weten niet meer wat de Latijnse vertalers bedoelden toen ze anagkazo vertaalden met compello, maar de kerk heeft het in elk geval gebruikt als dat tweede woord, om er haar beleid mee te rechtvaardigen. Die voorkeur voor ‘dwingen’ als vertaling van angkazo zal dus wel een groot deel berusten op dat andere woord compello, dat zich zo geschikt liet gebruiken als excuus voor onbijbels gedrag.  

Dit artikel (en de serie) is voor het eerst verschenen in ons blad Met open Bijbel.